Son vaxtlara qədər yuxuda gəzmə sindromu sehirli və müəmmalı hal kimi qiymətləndirilsə də, illərlə aparılan tədqiqatlar onun səbəbini aşkar etmişdir.

Bəs elm somnambulizm və ya lunatizm adlandırılan həmin halı necə izah edir? Bəzən lunatizm adlandırılsa da, əslində onun ayla heç bir əlaqəsi yoxdur. Alimlər hesab edirlər ki, proses yuxudan ayılmanın pozulması nəticəsində baş verir.

Yuxuda gəzmə yuxu ilə ayıqlıq arasında - hipnotik vəziyyətdə baş verir. Məşhur rus fizioluqu İ.P.Pavlovun dediyi kimi, yuxu zamanı beyin qabığını və qabıqaltı strukturları əhatə edən qoruyucu tormozlanma baş verir. Somnambulizm zamanı beyin qabığı tormozlandığı halda qabıqaltı strukturlar fəallığını itirmir. Əslində qabıq da bütünlüklə tormozlanmır, onun ayrı-ayrı hissələri, məsələn, incə hərəkətləri və onların koordinasiyasını təmin edən hərəki analizator, görmə və eşitmə analizatorları oyaq olur. Böyük yarımkürələr qabığının tormozlanması hərəkətlər üzərində nəzarətin olmaması və ayılanda etdiklərini xatırlamaması ilə izah edilir.

Yuxuya gedəndə ləng yuxu fazası başlayır və təxminən 60-90 dəqiqə davam edir. Həmin müddətdə yuxu getdikcə dərinləşir və yuxugörmə olmur. Ləng yuxu fazasını əvəz edən tez yuxu mərhələsində əzələlərin tonusu saxlanılır, kiçik yığılmalar baş verir və məhz həmin mərhələdə yuxugörmə baş verir. Mərhələlər bir neçə dəfə bir-birini əvəzləyir.

Maraqlıdır ki, somnambulizm “tutması” dərin ləng yuxu zamanı baş verir. Tədqiqatçılar beynin bioelektrik fəallığını ölçərək somnambulanın yuxuda gördüklərini icra etməsi fikrinin də yanlış olduğu aydınlaşdırıblar.

Çox qısa sürən və yataq otağı ilə məhdudlaşan gecə gəzintiləri ilə yanaşı bir neçə saata qədər davam edən uzunmüddətli “tutmalar” da olur. Qısamüddətli “tutma” yuxunun fazası dəyişmədən keçir. Somnambula yataqdan qalxır, bir neçə kəlimə deyir və sonra uzanaraq yuxusuna davam edir. Uzunmuddətli “tutmaların” EEQ müayinəsində isə yuxululuq və oyanıqlıq mərhələlərinin bir-birini əvəz etməsi aşkar edilir. Həmin vaxt somnambulanın bütün duyğu üzvləri oyaq, gözləri açıq olur, qulaqları səsləri eşidir, hər şeyi hiss edir, müvazinətini ayıqlıqda olduğundan daha yaxşı saxlayır. Gecə gəzintisi zamanı somnambulanın təhlükə hissi çox kütləşmiş olur və ayıqlıq vaxtı icrasına cəsarət etmədiyi bir çox hərəkətləri heyrətamiz dəqiqliklə yerinə yetirir. Məsələn, şahidlər təbiətən qorxaq somnanbulanın gecə gəzintisi zamanı yüksəkmərtəbəli evin eyvan sürahisi üstündə gəzməsi hallarını müşahidə ediblər və yuxudan tam ayılanda onun etdiyi hərəkətlərin heç biri yadında qalmayıb. Hətta somnambula səhər oyananda özünü eyvanda, pilləkənlərdə və ya küçədə gecə paltarında görəndə çox heyrətlənir.

Somnambulizmin ağır xəstəlik olub-olmaması tədqiqatçılar arasında mübahisə doğurur, ona görə ki, tam sağlam orqanizm stress vəziyyətinə qarşı belə reaksiya verə bilər. Hədsiz emosional olanlar da yuxuda tez-tez gəzirlər. Bəzən tam yetkin adamlarda nevroz və ya sinir sisteminin başqa pozulmaları somnambulizm hallarının yaranması ilə üzə çıxır, hətta bu hal epilepsiyanın ilk simptomu ola bilər.

Uşaq və yeniyetmələrdə beyində gedən bioelektrik proseslərin özəllikləri lunatizmə daha çox meyillik yaradır. Bir çox hallarda “xəstəlik” müəyyən vaxtdan sonra öz-özünə keçib gedir. Uşağı ləng yuxu fazasında ehtiyatla ayağa qaldıranda süni şəkildə somnambulizm tutması yaratmaq olar.

Somnambulizmdən əziyyət çəkənləri ilk növbədə nevropatoloq və ya psixiatrın müayinəsindən keçirmək lazımdır. Epilepsiya xəstəliyini inkar etmək üçün mütəxəssisin məsləhəti ilə EEQ və beynin tomoqrafiyası çəkilə bilər. Epilepsiyanın bir əlaməti kimi baş verən somnambuliya zamanı xəstəni yuxudan ayıltmaq mümkün olmur.

Gecə gəzintiləri zamanı somnambulalar çox vaxt müxtəlif xəsarətlər alır və bunun qarşısını almaq üçün xəstələrə yuxu mərhələlərinin korrektorları təyin olunur, ləng yuxu fazası preparatlar vasitəsilə qısaldılır. Həmin məqsədlə Sedativ çay, Nevronat şərbəti və Nat-Sedativ kapsulundan istifadə edilə bilər. Somnambulaların və onların yaxınlarının əsas narahatlığı fiziki travmalardan olur, çünki öz hərəkətlərinə tam nəzarət edə bilmədiklərinə görə gecə gəzintiləri zamanı çarpayıdan, masanın üstündən və hətta pəncərədən də düşə bilərlər. Somnambulaların evdən çıxıb getdikləri və avtomobilə əyləşərək, uzaqlaşdıqları hallar da baş verir. Gecə gəzintilərinin faciələrlə yekunlaşmaması üçün yatmazdan əvvəl evin və avtomobilin açarlarını gizlətmək lazımdır.

Əgər yuxuda gəzmə halları tez-tez baş verirsə, pəncərələrə dəmir hasar vurdurmaq, evdə olan iti və təhlükəli əşyaları mümkün qədər yığışdırmaq məsləhətdir. Bəzi somnambulalar acı təcrübələrin nəticələrini yaşadıqlarına görə, özlərini yatağa bağlayır, çarpayının ətrafında döşəməyə soyuq suyla dolu ləyən və ya yaş əski qoyurlar. Lakin bəzən belə tədbirlər də fayda vermir, çünki somnambula kəndiri açmağa və ya ləyənin kənarından keçməyə cəhd göstərir. Ona görə də xəstənin yataq otağında tək yatmaması və yaxınlarından birinin gecə ona nəzarət etməsi olduqca önəmlidir.

Mənbə: Herba Flora jurnalı (saglamolun.az)