70-ci illər. Respublika rəhbərinin köməkçisi böyük bəstəkar Qara Qarayevin evinə zəng vurur. Dəstəyi böyük bəstəkarın həyat yoldaşı qaldırır. Respublika rəhbərinin köməkçisi ərklə Qara Qarayevi telefona çağırtdırır. O, adamlarla ərklə davranmağa adət edibdir. Kimi çağırıbsa, qaça-qaça gəlib. Çünki respublika rəhbərinin köməkçisidir. Qara Qarayevin həyat yoldaşı respublika rəhbərinin köməkçisinə qısa və konkret cavab verir: «O işləyir».

Yalnız ərinin qiymətini bilən, onu anlayan, onun yaradıcılığına heyran olan, yaradıcı əsərlərə dəyər verməyi bacaran qadın belə qısa və konkret, cəsarətli cavab verə bilərdi.

Qara Qarayevin həyat yoldaşı başqa millətin nümayəndəsi idi. Necə ki, Üzeyir Hacıbəyovun, Zərdabinin həyat yoldaşı başqa millətin nümayəndələri olublar. Gəlin, bir anlıq təsəvvür edək ki, Qara Qarayevin həyat yoldaşı Azərbaycan qadınıdır. Onun vecinə deyil bəstəkar balet yazır, kino musiqisi yazır… Əgər respublika rəhbərinin köməkçisi evə zəng edirsə, deməli, üfüqdə bəxşiş görünür. O, qışqıraraq işləyən, yaradıcılıqla məşğul olan bəstəkarın üstünə qaçacaq. Onu, istəməsə belə zorla, sürüyə-sürüyə telefonun yanına gətirəcək. «Qara, ev verirlər, maşın verirlər, bağ verirlər, „putovka“ verirlər, „Şöhrət“ ordeni verirlər, uşağa rütbə verirlər, uşağı gömrüyə işə götürəcəklər, Respublika Sarayında yubileyini keçirəcəklər, Prezident təqaüdü verirlər», — deyəcək.

Yayda yun corabı geyinən qadın

Bu əhvalatı bizim yaşlı professorlarımızdan birinin dilindən eşitmişəm. Ədəbi mühitdə olan şəxslər bu əhvalatı yaxşı bilirlər. Professorun adını çəkmirəm. Qəzet səhifəsidir. Maraqlananlar onun kim olduğunu asanlıqla müəyyən edə bilərlər. Bəli, professor gedir bir dostunun evinə. Fəsil yay. Dostunun həyat yoldaşı ermənidir. Görür ki, qadın yun corab geyinib.

Professor soruşur ki, səhhətində problem var?

Qadın cavab verir ki, səhhətində problem yoxdur. Sadəcə, «tapıçka» geyinib evdə gəzəndə, səs çıxır. İşləyən əri narahat olmasın deyə yun corab geyinib.

Əlbəttə, söhbət ondan getmir ki, arvada yun corab geyindirib evdə səssiz gəzməyə məcbur etsən və özün də masa arxasında otursan, mütləq yaxşı bir əsər yazacaqsan. Xeyr. Söhbət yay fəslində yun corab geyinib səs salmadan hərəkət etməkdən getmir, söhbət «vinimatelni» olmaqdan gedir. Bu cür jestlər insanın içindən gəlməlidir. İnsan özü başa düşməlidir ki, jest etmək lazımdır. Sən dəyər ver, anla, başa düş, şərait yarat, o masa arxasında oturub cızma-qara edən yaxşı əsər yazacaq, pis əsər yazacaq, bu, sonrakı işdir. Özü bilər. Burda bəstəkar Elmir Mirzoyevdən bir sitat gətirməli olacam: «Erməni qadının biri olanda, başqasına ehtiyac olmur».

Dəqiq ifadədir. Sağ ol, Elmir müəllim! Bizimkilərin isə gərək birinin küftə bişirmək istedadını sevəsən. Başqasının yaşıl işıqda yol keçmək bacarığını. Bir başqasının ona qədər saya bilməsini. Bir başqasının ağzının danışığını bilməsini. Bir başqasının kitab oxumasını. Bir başqasının adam kimi geyinməyi bacarmasını… Əlbəttə, yuxarıda sadaladığım minimum keyfiyyətləri özündə birləşdirmiş qadını Azərbaycanda tapmaq çətin məsələdir. İki kitab oxuyan mətbəxə nifrət etməyi vacib sayır. Mətbəxdə öz bacarığını göstərməyi vacib sayanlar isə kitabın nə olduğunu anlamırlar.

İllər öncə bir yaşlı yazıçımız mənə qadın məsələsində ehtiyatlı olmağı məsləhət gördü. Onun həyat təcrübəsinə inanıram. Çox şəhərlər görüb. Hədsiz təmasda olub. Çox gəzib. O, mənə dedi: «Azərbaycan qadını çox istedadın başını yeyib».

On iki ildir ədəbi mühitdəyəm. Bəli, tanıdığım bir çox istedadlı insanları Azərbaycan qadını gözümün qarşısında məhv etdi. Hələ əvvəl məhv olanları demirəm. Onlar haqqında əhvalatlar eşitmişəm. Həssas mövzudur. Heyf ki, adlar sadalaya bilmirəm. Azərbaycanın ən istedadlı şairini arvadı adamların arasında dəfələrlə təhqir edib. Kafedə dostlarla araq içdiyi yerdə girib içəri, söyüb, təhqir edib, başına çanta çırpıb, adamların arasında əlini cibinə salıb pulunu sayıb...

Çünki Azərbaycan qadını ərinin yaradıcılığına ironik yanaşır. O, ərinin yaradıcılığında öz qadın əllərinin izini görmək istəmir. O bilmir ki, bir az ehtiyatla davranmaq lazımdır. O bilmir ki, bir az karnaval əhval-ruhiyyəsi, karnaval ab-havası yaratmaq lazımdır. Yaradıcılığın mistikasından, istedadın kövrəkliyindən onun xəbəri yoxdur. O, istedadın qayğısına qalmağın, istedada qiymət verməyin nə olduğunu anlamır. Tam tərsinə, istedadı məhv etməyi, istedadı təhqir etməyi, istedadı öz axmaq şıltaqlığına tabe etməyi vacib əməl sayır və buna nail olduqda özünü qalib hesab edir. Azərbaycan qadınının istəkləri çox ibtidaidir. O, yaradıcılığa üzük, kürk, maşın, bağ evi, villa, «putovka» mənbəyi kimi baxır. Gözləntiləri alınmayanda, yəni yaradıcılığı kürkə, üzüyə, villaya, bağ evinə çevirə bilməyəndə onun sifəti dəyişir. İfritəyə çevrilir. Vampir kimi ərinin qanını içir. Üstəlik, özünün məzlum, istismar olunmuş, vədlərlə aldadılmış obrazını yaratmağa asanlıqla müvəffəq olur. Hamı onun halına acıyır.

Azərbaycan qadını ərinin yaradıcılığını, zehni əməyini qızıla, bağ evinə, «putovkaya» çevirə bilməyəndə, qonşu qadının ərini öz ərinə nümunə göstərir. Bəs, qonşu qadının əri kimdir? Rüşvətxor polis zabiti, işgəncə verən prokuror, xəstəyə lazımsız dərmanlarla zəngin reseptlər yazmaqla pul qazanan həkim. O kəslər ki, Ramiz Rövşənin təbirincə desəm, vicdanlarını abort etməklə öz ailəsini təmin etməyi, maşın almağı, şuba almağı, qızıl üzük almağı, «Bu şəhərdə»nin şit proqramlarına bilet əldə etməyi bacarırlar. Azərbaycan qadını istedadı, yaradıcılığı haram yollarla haram pul qazananların ayağına verməyi, nə yolla olur-olsun, ailəsini təmin edənləri istedada nümunə göstərməyi bacarır. Çünki onu ibtidai hislər idarə edir. Onun istəkləri ibtidaidir. O, üzükdən, «putovka»dan, kürkdən, maşından savayı, heç nəyi görmür. Bunları əldə etməyincə əl çəkməz. Azərbaycan qadını istedadı məmura çevirməyincə dinclik tapmaz. Qonşuda var, bizdə də olmalıdır. Vəssalam. Necə əldə olunmalıdır, hansı vasitələrlə əldə olunmalıdır, bu onu maraqlandırmır.

Ötən yay bir neçə rus yazıçısının memuarını oxudum. Bir neçə rus yazıçısının, maarifçisinin, həyatı haqda kitablar oxudum. Hər birinin yaradıcılığının arxasında qadın qayğısı, nəvazişi, dözümü gördüm. Onlar da borclu qalmayıblar. Şeir, roman, hekayə həsr ediblər. O qadınlara ki, onlar öz kişisinə qayğı göstərməyin, istedadı anlamağın, istedadı qorumağın həzzini yaşayıblar. Yaradıcılığa arxa durmağı, ağır şərtlərə dözməyi, uğurun qazanılması yolunda istedadla yanaşı addımlamağı özlərinin həyat fəlsəfəsinə çevirməyi bacarıblar. Yazılan əsərlərdə öz izlərini görüblər. Həzz alıblar. Rus qadınları bu mənada əvəzedilməzdir.

Appolon Qriqoryev adlı bir maarifçini borclular həbsxanasına salırlar. Onu həbsxanadan naməlum bir qadın azad edir. Heç kimliyi də bilinmir. Pulu ödəyir və adamı azad edirlər.

İki rus maarifçisinin söhbətini oxudum. Biri o birisinə deyir: «Rus qadınları ona görə tez qocalırlar ki, onlar fədakar olurlar». Elə bu günü götürək. Rusiyanı, rus xalqını ayaqda saxlayan rus qadınlarıdır. Uşaq doğurlar, işləyirlər, uşağı məktəbə göndərirlər… Kişidən sadəcə, bir azca adam balası kimi içmək tələb olunur. Əgər rus qadınları olmasa, Rusiya qısa müddətdə batar. Üçüncü, dördüncü, beşinci növ xalqlardan uşaq doğub adam yetişdirirlər.

Somerset Moem yazır: «Yalnız bir qadın başqa bir qadının nəyə qadir olduğunu anlaya bilər». Həm yaxşı, həm də pis mənada. Kişilərdə belə bir qabiliyyət yoxdu. Biz bir qadının niyə bir başqa qadına nifrət etdiyini anlaya bilmərik. Biz görmürük. Onlar isə görürlər. Bu, onlara təbiətin verdiyi bir istedaddır. Bu, onların təbiətidir. Bu mənada bizim qadınların, eləcə də bizə oxşar digər xalqların qadınlarının rus qadınlarına hədsiz nifrətinin, yeri gəldi-gəlmədi rus qadınlarına şər, iftira atmalarının səbəbini böyük Somerset Moemin «Yalnız bir qadın başqa bir qadının nəyə qadir olduğunu anlaya bilər»,- sözlərində axtarmaq lazımdır.

Dovlatov ən məşhur əsərini arvadına ithaf etmişdi. Bizimkilərin böyük əksəriyyəti Dovlatovun kim olduğunu bilməsələr də, rus qadınının nəyə qadir olduğunu qəşəng bilirlər… Şəxsən mən Rusiyada balaca bir çiçək dəstəsinin bir qadını necə sevindirdiyinin həzzini yaşamışam. O, balaca çiçək dəstəsini elə əzizlədi ki, axırda özüm şübhələndim. Düşündüm, bəlkə çiçək əvəzinə başqa şey almışam. Bizim ölkədə çiçəyin mahiyyətini anlayan qadını tapmaq müşkül məsələdir. Bunlara gül-çiçək yox, qan lazımdır. Damardan fincana süzüb içsinlər.

Təbiətdən mətbəxə

Bunları çiçəklə, ağacla, şeirlə, təbiətlə, üfüqlə, dənizlə, meşəylə aldada bilməzsən. Bunlar öz haqq-hesablarını yaxşı bilirlər. Üstəlik, Azərbaycan qadını ərinin istedadını qısqanır. Sən şair, yazıçı adı arxasında gizlənə bilməzsən. O, səninlə bərabərhüquqlu şəxs kimi danışmaq üçün mütləq tələm-tələsik şeir, hekayə yazacaq. Müsahibə verəcək. Verilişə çıxıb həyat dərsi keçəcək. Öz mənbəsiz kədəriylə ərinin həyatını söndürəcək. Romantikəm deyib, romantikaya nifrət edəcək. Qərəz, vəziyyət ağırdır. Anlayanlar bilər və gözünün ucuyla görənlər ibrət dərsi götürər.