Strateji dava Qara dənizə keçir - Türkiyə nə etməlidir?

Ana səhifə Bizimlə əlaqə

70 kiloqram qızılla tutulan diplomat sabiq komitə sədrinin qardaşıdır

Sabiq deputat borcları qaytarmaq üçün çabalayır

ARB-nin 5 mərtəbəli studiya binası hansı məmura məxsusdur

Deputat əmisi qızını işdən çıxarıb yerinə öz xanımını təyin etdi

Elman Rüstəmov bütün Azərbaycan vətəndaşlarına qarşı

Ölkədən gizli şəkildə 17 milyonluq metal çıxarıblar

Zaur Mikayılovun bu "kontor"unda dövlət əmlakı talan edilir

Mirdamət Seyidov Bakı şəhərində kəsilən ağacları yenə “yaşıllaşdırır”

Bakıda maraqlı boşanma: Milyoner cütlüyün toydan bir ay sonrakı DAVASI

Slayd (14-08-2023, 13:08)
Strateji dava Qara dənizə keçir - Türkiyə nə etməlidir?

11 iyul 2023-cü ildə NATO “Avropa təhlükəsizliyinin, xüsusən də Ukraynanın gələcəyi üçün tarixi an” kimi qəbul edilən sammitdə 90 bənddən ibarət Vilnüs Sammiti Bəyannaməsini dərc edib.

Nəticə: Rusiyanın Ukraynadakı müharibəsi davam edəcək.
Mediatv.az Reyting.az-a istinadla xəbər verir ki, bu barədə “The Cradle” yazıb.

Təhlildə qeyd olunur:

Bu, NATO-nun 2008-ci il Buxarest Sammitində vəd etdiyi kimi, Kiyevə sarsılmaz dəstəyini bir daha təsdiqləyib və vurğulayıb ki: “Biz Ukraynanın öz təhlükəsizlik tədbirlərini seçmək hüququnu tam dəstəkləyirik. Ukraynanın gələcəyi NATO-dadır”.

NATO Sammiti 31 ölkə liderlərinin əhəmiyyətli açıqlaması ilə yekunlaşıb: Ukraynaya NATO-ya üzv olmaq təklif olunub.

Bununla belə, diqqət çəkən məqam Ukraynanın NATO üzvlüyünə hələ hazır hesab edilməməsi idi. Sənəddə deyilir:

"Müttəfiqlər razılaşdıqda və şərtlər yerinə yetirildikdə, biz Ukraynaya Alyansa qoşulmaq üçün dəvət göndərmək mövqeyində olacağıq".

ABŞ qlobal isti müharibədən qaçır

Ukraynada vəziyyət mürəkkəbdir: NATO Kiyevin üzvlüyünü dayandırmış kimi görünsə də, eyni zamanda, Ukraynanı öz istəklərini həyata keçirməyə çağırır. Səbəb daha yaxından təftiş edildikdə aydın olur: Ukraynanın NATO-ya daxil olması potensial olaraq daha böyük bir münaqişəni, III Dünya müharibəsinə çevrilə biləcək NATO-Rusiya müharibəsini alovlandıra bilər və bu məsələdə nüvə silahlarının məşum mənzərəsi böyük görünür.

Avropa, xüsusən də Almaniya və Fransa kimi əsas oyunçular Ukraynanın NATO-ya üzvlüyünə “yaşıl işıq” yandırmaqdan çəkinirlər. ABŞ-ın da bu mərhələdə öz ehtiyatları var, çünki o, qlobal isti müharibədən qaçmağa çalışır. Əvəzində Vaşinqton öz maraqlarına fayda verməyən və istəmədən Çini gücləndirən əvvəlki qloballaşma cəhdindən uzaqlaşaraq, mövqeyini yenidən yoxlamaq istəyir.

Görünür, ABŞ uzunmüddətli strategiyaya üstünlük verir, Rusiya ilə tükəndirmə müharibəsinə girir, bununla da Donald Tramp dövründə başlanmış İkinci Soyuq müharibəni gücləndirir. Baxmayaraq ki, o, əvvəllər daha çox Pekinə diqqət yetirirdi.

Bu mürəkkəb geosiyasi oyunda Ukraynanın tezliklə NATO-ya qoşulması çətin görünür. Eyni şəkildə, Rusiya Vilnüs Sammitinin Bəyannaməsində qeyd olunan sərt tələblərə cavab verməyə bilər. Nəticədə müharibə davam edəcək.

Maraqlıdır ki, Ukrayna müharibəsi artıq 17 ayı ötüb və Sovet İttifaqının Əfqanıstanda 9 ildir davam edən münaqişəsi ilə paralellər heyrətamizdir. Bu müharibə Moskva üçün daha geniş bir cəbhə ilə mübarizə aparır. Əhəmiyyətli təkmilləşdirmələrə baxmayaraq, bu, daha 5 il və ya daha uzun müddətə əhatə oluna bilər – ABŞ-ın ehtimal planına uyğun gələn bir qrafik.

NATO-nun genişlənməsi, Rusiyanın hərbi problemləri

ABŞ uzun sürən münaqişə zamanı Rusiya daxilində hakimiyyət və ya rejim dəyişikliyinə ümid edə bilər. Müharibənin Moskva üzərində davamlı iqtisadi gərginliyin, nəhayət, daxili qarışıqlığı daha da artıraraq ictimai narazılığa səbəb olması mümkündür.

Rusiya hərbi canlı qüvvəsini saxlamaq üçün hətta hərbi xidmətə çağırış yaşını 27-dən 30-a qaldırıb və təlim keçmiş əsgərlərin böyük bir hissəsinin toplanmasında çətinlikləri var. Buna görə də “Vaqner” kimi muzdlu strukturlara ehtiyac duyulur, hətta onlar özləri hakimiyyət üçün çətinliklər yaratsa da.

Qərb, xüsusən də Avropa öz sosial-iqtisadi problemləri ilə mübarizə aparır. Artan yaşayış xərcləri, artan enerji qiymətləri, inflyasiya, iqtisadi daralmalar, ukraynalı qaçqınların axını, artan işsizlik və müharibəyə qarşı artan ictimai narazılıq acınacaqlı mənzərə yaradır.

Fransa az qala vətəndaş müharibəsinə bənzəyən üsyanlar yaşayıb, Almaniyanın özünü Rusiya enerjisindən uzaqlaşdırmaq qərarı isə onun sənaye və iqtisadiyyatına ciddi zərbə vurub.

Bütün bunlara baxmayaraq, ABŞ davam edən münaqişənin yeganə xeyirxah tərəfi kimi görünür. Əsgərlərinin həyatını riskə atmadan öz maraqlarını qoruyan ABŞ qlobal mübarizədə mahir manevrlər edir. O, öz hərəkətləri ilə həm Rusiyaya meydan oxuyur, həm də öz işinin arxasında NATO və Avropanı gücləndirir.

NATO ölkələrinin müdafiə büdcələri yüksəlir, onun silah və enerji sektoru canlanır və bazar payı genişlənir, nəticədə Baltik dənizində anti-Rusiya qalası, hətta Finlandiya və İsveçin NATO-nun Şimal cinahında iştirakını təmin edir.

Çoxqütblüyə doğru meyllənmə

ABŞ qlobal hegemonluğu ilə bağlı çətinliklərlə üzləşib. Qərbi Asiyadakı vəziyyət və Çinin artan nüfuzu dəyişən dinamikanın yalnız bir neçə nümunəsidir. Səudiyyə Ərəbistanı kimi ənənəvi müttəfiqlər “Bir Kəmər-Bir Yol Təşəbbüsü” (BRI) kimi layihələr vasitəsilə Pekinlə əməkdaşlığa can atır, İran isə sanksiyalara baxmayaraq, Qətər və BƏƏ kimi Fars körfəzi ölkələri ilə əlaqələri möhkəmləndirir.

Rusiya və Səudiyyə Ərəbistanının artan enerji əməkdaşlığı dəyişən mənzərəni daha açıq vurğulayır, Hindistan isə Rusiyadan silah almağa davam edir. Bu inkişaflar çoxqütblüliyə doğru təbii təkamülə töhfə verir, müxtəlif ölkələr öz maraqlarını müdafiə edir və müstəqil yollar axtarırlar.

ABŞ dollarından asılılığı azaltmaq cəhdləri bu tendensiyanın göstəricisidir. Buna baxmayaraq, ABŞ zamanın Çinin xeyrinə işləyə biləcəyini anlayaraq qlobal liderliyini və hegemonluğunu qorumaq üçün bu mübarizəyə sadiq qalır.

Diqqətçəkən hadisələrdən biri 2022-ci il iyulun 22-də Rusiya, Ukrayna və BMT-nin Türkiyənin vasitəçiliyi ilə “Qara Dəniz Taxıl Təşəbbüsü”nü imzaladığı zaman baş verib. Məqsəd Ukrayna limanlarından taxıl, ərzaq məhsulları, ammonyak və gübrələrin təhlükəsiz ixracını asanlaşdırmaq idi.

Eyni zamanda, Rusiya BMT-nin Katibliyi ilə Rusiya ərzaq və gübrə məhsullarının qlobal bazarlara satışını dəstəkləmək üçün anlaşma memorandumu (MoU) imzalayıb. Lakin embarqolar, SWIFT və sığorta maneələri ucbatından Rusiya nə taxıl, nə də gübrə ixrac edə bilib. Rusiya bir il sonra müqavilədən çıxıb. Məlum olub ki, Ukraynadan taxıl əldə edə bilmədiyi üçün Afrikada insanların aclıq təhlükəsi ilə üzləşmə iddiası doğru deyil. Bir il ərzində Ukraynadan ixrac edilən taxılın yalnız 12 faizi bu qitəyə, 40 faizi isə Avropaya göndərilib.

Türkiyənin geosiyasi kəndiri

Türkiyə NATO üzvü olsa da, Ukrayna müharibəsi başlayandan bəri nisbətən neytral mövqe tutmağa çalışıb. Bu siyasətə Ankaranın geosiyasi mövqeyi, Rusiyadan enerji asılılığı, ticarət əlaqələri və prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Qərbdən təcrid olunduğu bir dövrdə Moskvanın dəstəyi də daxil olmaqla bir sıra amillər təsir edib.

Ərdoğanın dövründə Türkiyə münaqişə zamanı Rusiya üçün kanalların saxlanmasında mühüm rol oynayıb və ilkin olaraq ABŞ rəsmilərinin narahatlığına səbəb olub. Bununla belə, ABŞ nəhayət, Türkiyənin köhnəlmə müharibəsi üçün uzunmüddətli strategiyasının bir hissəsi kimi rolunu etiraf edib. Buna baxmayaraq, Vaşinqton gələcəkdə lazım gələrsə, potensial olaraq bu cür kanalları müxtəlif vasitələrlə bağlayacağını bilərək, ehtiyatlı davranır.

Rusiyanın “Qara Dəniz Taxıl Sazişi”ndən çıxmasından sonra yaranmış vəziyyət taxıl qiymətlərinə və ərzaq təchizatına əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmək potensialına malikdir. Qara dəniz bölgəsində gərginlik artdıqca, NATO-Ukrayna Şurasının təhlükəsizlik vəziyyəti ilə bağlı iclası suların qarşıdakı həftələr və aylarda getdikcə qızışa biləcəyini göstərir.

ABŞ və NATO-nun cənub cinahında və Qara dənizdə daha fəal rol oynaması gözlənilir ki, Türkiyənin bu hadisələrlə, ABŞ və NATO-nun Ukrayna müharibəsində potensial addımları ilə ehtiyatlı və sayıq olması vacibdir.

Qara dənizdə taxıl təhlükəsizliyi

ABŞ və NATO-nun Qara dənizdəki mümkün hərəkətlərini və onların Türkiyədən potensial tələblərini nəzərə alsaq, aşağıdakı variantları təsəvvür etmək olar:

Variant 1: Qara dənizdə ən böyük dəniz gücünə malik Türkiyə beynəlxalq bazarlar üçün Ukrayna limanlarından Bosfor boğazına taxıl daşıyan gəmiləri qorumaq üçün dəniz işçi qrupu yarada bilər. Bu operativ qrup NATO-nun kəşfiyyat dəstəyi ilə Rusiyanın sualtı, yerüstü və hava təhdidlərindən qorunacaq. Həmin variant Montrö Konvensiyasını pozmur, amma Rusiya ilə qarşıdurmaya səbəb ola bilər və dəniz operativ qrupunun mövcudluğuna cavab olaraq Rusiyanın müdaxiləsinə səbəb ola bilər.

Variant 2: Digər bir imkan, Qara dənizdəki Ukrayna limanlarından Bosfor boğazına taxıl daşıyan gəmiləri Rusiyanın potensial sualtı, yerüstü və hava təhdidlərindən qorumaq üçün Tukiyənin rəhbərlik etdiyi, Bolqarıstan və Rumıniyanın cəlb olunduğu dəniz işçi qrupudur. Birinci variant kimi, bu yanaşma Montrö Konvensiyasının birbaşa pozulmasının qarşısını alır, lakin gərginliyin artması və Rusiyanın operativ qrupunun əməliyyatlarına müdaxilə riski daşıyır.

Variant 3: Alternativ olaraq, NATO Qara dənizdə taxıl daşımalarını qorumaq üçün bir və ya iki ABŞ təyyarədaşıyıcısı da daxil olmaqla, dəniz işçi qrupu yerləşdirə bilər. Bu nəhəng qüvvə, belə hərəkətin potensial nəticələrini nəzərə alaraq, prezident Vladimir Putini müdaxilə etməkdən çəkindirə bilər. Bununla belə, bu variant Montrö Boğazlar Konvensiyasını geridönməz şəkildə pozacaq və Türkiyə boğazlarından dəniz keçidini tənzimləmək üçün yeni razılaşmanı tələb edəcək.

Montrö Konvensiyasının qorunması

Birinci Soyuq müharibə illərində Montrö Konvensiyasının sahilyanı olmayan dövlətlərin hərbi gəmilərinin olması ilə bağlı məhdudiyyətləri Qara dənizin fövqəldövlətlər arasında qarşıdurma teatrına çevrilməsinin qarşısını alıb. Bu, Türkiyəyə qeyri-sabit və güclü hərbiləşdirilmiş bir bölgədə problem yarada biləcək balanslaşdırılmış xarici siyasət yürütmək imkanı verib. Konvensiyanın əhəmiyyətini nəzərə alaraq, Ankara onu pozmaq cəhdlərinə müqavimət göstərsə, bu, strateji su yolunda gərginliyi və münaqişələri artıra bilər. Ola bilsin ki, Türkiyə qlobal müharibəyə səbəb ola biləcək hərəkətlərdən qaçmalıdır. Əvəzində Türkiyə regional taxılın Qara dəniz vasitəsilə beynəlxalq bazara rəvan daşınmasını təmin etmək üçün Rusiya ilə razılaşmaların əldə edilməsini və dialoqun davam etdirilməsini müdafiə etməlidir.

İqtisadi çətinliklərə və qısamüddətli qazanc üçün təzyiqlərə baxmayaraq, Türkiyə regionda uzunmüddətli sabitlik və sülhə üstünlük verməlidir. Təbii qaz kəmərləri kimi mühüm infrastrukturun potensial təxribat cəhdlərindən qorunması vacibdir, çünki onlar ölkənin enerji təhlükəsizliyi üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Ankara havada və suda kəşfiyyat, müşahidə və monitorinq fəaliyyətləri də daxil olmaqla, öz maraqlarını qorumaq üçün hərtərəfli planlar və strategiyalar hazırlamalıdır.

Nəhayət, Türkiyənin regional çağırışlara yanaşması uzaqgörənlik, diplomatiya və Qara dənizi sülh və əməkdaşlıq zonası kimi saxlamaq öhdəliyini rəhbər tutmalıdır. Bununla Türkiyə bu strateji əhəmiyyətli regionda sabitliyin və təhlükəsizliyin təmin edilməsində mühüm rol oynamağa davam edə bilər.