Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı, adının cəlbedici olmasına baxmayaraq, hələlik öz sıralarına yeni üzvlər cəlb edə bilmir. Bu isə KTMT üçün yeni xəbər deyil. Alyans yarandığı ilk gündən – 1992-ci ildən bu yana sönük və monoton təşkilat olaraq tanınır.
Təsadüfi deyil ki, 1992-ci ildə Baltikyanı ölkələri çıxmaq şərti ilə yarandığı zamanlar keçmiş ittifaq respublikalarının az qala hamısını öz tərkibində birləşdirə bilən qurum cəmi 5 il sonra bunun 40%-ni itirir. 1997-ci ildə məhz keçmiş respublikalar öz gələcəkləri üçün fərqli yol seçməyə başlayırlar. Ermənistan, Belarus, Qazaxıstan, Tacikistan, Qırğızıstan kimi respublikalar həm obyektiv, həm də subyektiv səbəblərdən yeni yol tutmaq istəməyib Rusiya ilə öz yollarını davam etdirdikləri halda, Azərbaycan, Özbəkistan, Moldova, Ukrayna və Gürcüstan GUUAM-da (daha sonra Özbəkistanın təşkilatdan ayrılması ilə GUAM) birləşirlər. Bununla da SSRİ-nin dağılması prosesindən sonrakı ilk mərhələ tam başa çatmış olur.
Yuxarıda vurğuladığımız kimi, KTMT-dən ayrılmayan dövlətlərin qalmasının özlərinə uyğun obyektiv səbəbləri var idi. Bunlardan bir qismi təhlükəsizlik, digərləri iqtisadi, o biriləri isə total olaraq bütün sistemin Moskvadan asılı olmasıdır.
KTMT mövcudluğu boyunca heç vaxt NATO-nun alternativi rolunu üzərinə götürə bilmədi. KTMT təkcə müdafiə qabiliyyətinə görə yox, həm də iqtisadi imkanlarına görə NATO-dan dəfələrlə geri qalır. Yalnız NATO-nun əsas aparıcı ölkəsi olan ABŞ-ın müdafiə xərcləri KTMT-nin bütövlükdə müdafiə xərclərindən ən azı 5 dəfə çoxdur ki, bu da iki alyans arasındakı uçurumun hansı səviyyədə olmasından xəbər verir.
KTMT-ni alyans da adlandırmaq doğru olmazdı. Ona görə ki, alyans dedikdə ən azından bir neçə güclü dövlətin bərabərhüquqlu şəkildə bir yerdə birləşməsi nəzərdə tutulur, amma bu anlayış ümumilikdə KTMT-yə şamil edilmir. Belə ki, NATO əgər “ABŞ – tərəfdaşları və vassalları” deməkdirsə, KTMT daha çox “Rusiya və ona tabe olanlar” mənasını ifadə edir. Yəni Rusiya nə zamansa hücuma məruz qalacağı halda KTMT-nin onu nəinki müdafiə edəcək, hətta böyük miqdarda hərbi yardım göndərəcək hansısa üzvü yoxdur. Səbəb isə bu ölkələrin böyük hissəsinin təkcə müasir hərbi texnika problemi yaşaması yox, həm də böyük maliyyə, sosial və demoqrafiya problemləriylə üz-üzə qalmasıdır.
Mifin dağılması
Əslində üzvləri üçün KTMT-ni önəmli edən məqam alyansın nizamnaməsinin 4-cü maddəsi, yəni üzvlərdən birinə hücum zamanı digər üzvlərin hamısının onun müdafiəsini təmin etməsidir. Bununla belə həm Krımın anneksiyası bu maddənin effektivliyi ilə bağlı müəyyən sualların yaranmasına gətirib çıxardı. 2014-cü ildə Krımın ilhaqından sonra yarımadanı KTMT üzvlərinin Rusiyanın ərazisi kimi tanımaması əslində tərəflərin şərti olaraq müttəfiq olduğu faktını bir daha təsdiqlədi.
Bakı niyə KTMT-yə qoşulmayacaq
Azərbaycan KTMT-dən ayrılandan indiyə qədər Moskva bütün vasitələrlə onu yenidən alyansda görməyə çalışır. Bunun da səbəbləri aydındır. Azərbaycan Moskvanın təkcə geosiyasi maraqlarında mühüm yer tutmur, Bakı həm də Rusiyanı əhatələyən bufer zonası zəncirinin çox önəmli həlqəsidir. Bufer zonasının Avropadakı həlqələrini demək olar ki, itirən Moskva üçün ən qızğın nöqtə indi Cənubi Qafqazdır. Kremldə yaxşı başa düşürlər ki, Cənubi Qafqazın yekun itirilməsi indiki situasiyada onlara vurulacaq ən ağır zərbədir. Lakin yekun itirilmə məsələsinin nə qədər real olmasını indiki məqamda təyin etmək çətindir, çünki Moskva hələlik bitmə nöqtəsində deyil. Hər zaman qeyri-müəyyən addımlarıyla seçilən Moskvanın indi də sürpriz edə biləcəyi ehtimalı diqqətdən kənarda qalmamalıdır. Ona görə də küncə sıxışdırılmağa çalışan şimal qonşumuz istənilən an aqressiya variantını seçə bilər.
Lakin II Qarabağ savaşı və ondan sonrakı dövrə nəzər yetirsək, keçmiş SSRİ ərazisində həm də yeni situasiyanın formalaşdığını görmüş olarıq. 2018-ci ildə Azərbaycanın xarici siyasətində dəyişikliklər etməsi Cənubi Qafqazda maraqlar toqquşmasına zəruri cavab idi. Bu da Ukraynadan sonra Qərbin aktivləşməyə çalışdığı Qara dəniz-Xəzər arasındakı ərazidə yeni dalğanı gücləndirdi. Xüsusən NATO-nun Qara dənizdə möhkəmlənmək niyyəti Qafqaza fərqli cür canlanma gətirdi.
Əgər Ukrayna Maydandan sonra obyektiv səbəblər ucbatından Rusiyaya açıq düşmənçilik edib, müqavimət göstərirdisə, Cənubi Qafqazla bağlı situasiya bir qədər fərqlidir. Cənubi Qafqazın ən böyük ölkəsi olan Azərbaycan da öz potensialını aktivləşdirmək istəyir. Buna isə təkcə formalaşmış əlverişli situasiya yox, həmçinin postsovet məkanında gedən ümumi proses təsir göstərir. Bakı həm də regional gücə çevrilən Türkiyəyə güvənir. “Qurdlar masası”nda dayaq sahibi olan Azərbaycan hökuməti uzun müddətdir ertələdiyi problemləri həll etmək vaxtının çatdığını bilir və fürsətdən də maksimum yararlanır. Bu, Azərbaycan üçün “IV respublikanın yaradılması” kimi də qəbul edilə bilər. Ona görə ki, illərdir güclərin maraq balansını qorumağa çalışan İlham Əliyev indi özü yeni balans yaradır.
Buna görədir ki, II Qarabağ savaşından öncə Moskvadan səsləndirilən “Azərbaycan KTMT üzvü olmalıdır” ifadələri indi “Azərbaycan KTMT-də müşahidəçi statusa maraq göstərir” ilə əvəzlənir. Bütün hallarda Bakı əvvəlki dönəmdəki kimi KTMT-yə üzvlükdə maraqlı deyil. Ən azından ona görə ki, Bakı bunun nəticəsini təxmin edə bilir. Başlanğıcda edilən yanlış seçimlərin geosiyasi məğlubiyyətin əsas səbəbi olduğunu bilən Azərbaycan buna görə də əvvəlki praktikasına sadiq qalaraq heç vaxt uduzanların yanında yer almır.
KTMT yox olacaq?
KTMT-nin Mərkəzi Asiya məsələsində uğur qazanması ehtimalı indiki halda real hesab edilmir. KTMT son üç ildə Mərkəzi Asiyada onsuz da böyük uğur əldə edə bilməyib. Ən azından ona görə ki, İslam Kərimovun ölümündən sonra Özbəkistanı sıralarına çəkmək üçün ümidlənən Moskva yeni lider Şövkət Mirziyayevin Vaşinqton səfərindən sonra bu ümidlərini tam itirib. Digər tərəfdən KTMT-nin iki üzv ölkəsi - Qırğızıstanla Tacikistan arasında son baş verən sərhəd insidenti də alyansı gülünc vəziyyətə salıb.
Bununla belə KTMT-nin imic qazanmaq şansı hələ də qalır. Bu baxımdan Tacikistan təşkilatın effektivliyini sübut etmək üçün son şans hesab etmək olar. Əgər Moskva həqiqətən Tacikistanın Əfqanıstanla sərhədinə beynəlmilləl briqada yığa bilsə, bu, KTMT üçün müəyyən ümid işığı olacaq. Koronavirus pandemiyasının davam etdiyi və üzvlərinin yarıdan çoxunun iqtisadi çətinlik yaşadığı dönəmdə bunun nə dərəcədə reallaşacağını təsəvvür etmək çətindir. Hər bir halda Tacikistan şansının itirilməsini KTMT-nin sonu kimi dəyərləndirmək olar. Yəni alyans qalsa belə, artıq Moskvanın ona ciddiyyət qazandırmaq üçün addımlar atacağını söyləmək inandırıcı olmazdı. Artıq indidən bununla bağlı etiraz səsləri yüksəlməyə başlayıb ki, bu sırada da ilk yeri Ermənistan tutub. İrəvana görə Rusiya ilə müttəfiqlik münasibətləri yetərlidir, KTMT isə heç bir funksiya daşımır.шаблоны для dle 11.2